„Nie utożsamiaj starości z upadkiem lub utratą”. Z dr Julie Erickson rozmawiamy o mitach dotyczących zdrowia psychicznego starszych osób

– Badania sugerują, że osoby, które mają pozytywne podejście do upływu czasu, żyją średnio o 7,5 roku dłużej od osób, których te przekonania są negatywne – zauważa dr Julie Erickson, psycholożka z Uniwersytetu w Toronto, współautorka książki „Poradnik dobrego starzenia się”, którą Hello Zdrowie objęło matronatem medialnym.

Ewa Podsiadły-Natorska: Dlaczego lęk i depresja często pojawiają się wraz z wiekiem?

Dr Julie Erickson: Występowanie lęku oraz zaburzeń nastroju – wbrew powszechnemu przekonaniu – wśród osób starszych jest najniższe. Badania wskazują, że starsi dorośli doświadczają tych stanów rzadziej niż osoby w średnim wieku oraz młodsze. Nie zmienia to jednak faktu, że lęk i zaburzenia nastroju wciąż dotykają znacznej liczby seniorów, często wskutek ważnych życiowych zmian czy czynników wyzwalających stres, takich jak problemy zdrowotne, trudności w poruszaniu się, przeprowadzka, kłopoty finansowe, utrata współmałżonka lub członka rodziny czy przejście na emeryturę.

W jaki sposób osoby starsze mogą budować odporność psychiczną i dostosowywać się do tych zmian?

Odporność nie oznacza, że ​​nie odczuwamy bólu, straty, rozpaczy ani strachu. Lubię myśleć o odporności jako o procesie „współczującego uznawania swojego bólu”. Odporność to również podejmowanie odpowiednich, nieszkodliwych kroków, aby ten ból złagodzić, a także bycie oddanym temu, kto i co jest w naszym życiu najważniejsze. Jeśli osoby starsze potrafią w ten sposób reagować na wyzwania dnia codziennego, jednocześnie dobrze wykorzystując swoje mocne strony, może to w dużym stopniu pomóc im w radzeniu sobie z nieuniknionymi życiowymi trudnościami.

Jakie są największe mity dotyczące zdrowia psychicznego osób starszych?

Jednym z największych mitów jest przekonanie, że depresja i lęk są w tym wieku czymś normalnym lub nieuniknionym. Tymczasem dowody sugerują, że jest wręcz odwrotnie! Nasz dobrostan emocjonalny ma tendencję do poprawiania się w miarę upływu czasu. Generalnie starsi dorośli doświadczają negatywnych emocji rzadziej i mniej intensywnie niż osoby młodsze. Częściej koncentrują się na pozytywnych aspektach życia i akceptują różne uczucia. Lepiej sobie także radzą z kontrolowaniem swoich emocji, zatem dojrzałość może przynieść wiele pozytywnych zmian w naszym zdrowiu emocjonalnym. Kolejnym mitem i nieporozumieniem jest przekonanie, że u osób starszych występuje mniejsza zdolność do zmiany osobowości.

A tak nie jest?

Badania naukowe sugerują, że jest inaczej: zmiana naszego zachowania lub sposobu myślenia wraz z upływem czasu jest jak najbardziej możliwa. Zgodnie z badaniami nad skutecznością psychoterapii starsi dorośli czerpią korzyści z terapii w takim samym stopniu co osoby młodsze. Być może największą barierą do zmiany naszego zachowania w miarę starzenia się jest przekonanie, że staje się to trudniejsze, co może zadziałać jak „samospełniająca się przepowiednia”, która ogranicza nas w dążeniu do rozwoju i zmiany.

W jaki sposób starzenie się wpływa na nasze samopoczucie? Jakie są główne wyzwania, z jakimi mierzą się seniorzy?

Istnieje kilka pozytywnych zmian w naszym dobrostanie emocjonalnym, które mogą wtedy wystąpić. Jak wspomniałam wcześniej, badania pokazują, że starsi doświadczają mniej negatywnych emocji, częściej koncentrują się na pozytywnych aspektach życia, są bardziej biegli w regulowaniu swoich uczuć i generalnie łatwiej akceptują to, co czują. Poza korzyściami emocjonalnymi związanymi z dojrzałością może ona przynieść również zrozumienie w kwestii wyznawanych przez nas wartości i naszej tożsamości, a także większą mądrość oraz głębsze i bardziej harmonijne relacje z innymi. Wszystko to może stanowić pozytywny aspekt starzenia się, kiedy to stajemy w obliczu nowych wyzwań, takich jak ograniczona mobilność i zdolność funkcjonowania, choroby, większa zależność od innych, izolacja, zmiana ról bądź statusu społecznego. W wielu społeczeństwach na świecie osoby dojrzałe często są marginalizowane, co może sprawiać, że są bardziej narażone na doświadczanie ageizmu i dyskryminacji związanej z wiekiem.

Faktem jest, że wielu starszych dorosłych czuje się odizolowanych lub zmaga się z utratą celu w życiu. Co można zrobić, aby przeciwdziałać tym uczuciom?

Pewne zmiany w naszym środowisku społecznym są rzeczą normalną, kiedy się starzejemy. Generalnie rozmiar naszej grupy społecznej w późnym okresie dorosłości kurczy się średnio o połowę. Istnieje wiele czynników, które mogą się do tego przyczyniać – np. przeprowadzka, emerytura, problemy z przemieszaniem się. Istnieją jednak dowody naukowe na to, że seniorzy priorytetowo traktują ludzi bliskich i dla nich ważnych.

Jeśli osoby starsze czują się odizolowane społecznie, ważne jest, aby wiedziały, że jakość naszych interakcji społecznych jest ważniejsza niż ich liczba – ważniejsze jest angażowanie się w relacje, które pomagają nam czuć się rozumianymi i wspieranymi, nawet jeśli chodzi o jedną lub dwie osoby w naszym życiu. Doskonałym narzędziem pozwalającym pozostać w kontakcie z innymi – zwłaszcza jeśli jesteśmy ograniczeni z powodu odległości czy problemów z mobilnością – są współczesne technologie.

Jeśli chodzi o osoby, które zmagają się z poczuciem braku celu, często wynika to ze zmian w naszych rolach społecznych czy w naszej osobowości. Przejście na emeryturę oraz utrata współmałżonka to dwa przykłady takich zmian. Aby spróbować odzyskać poczucie celu w życiu, warto zadać sobie kilka prostych pytań: „Co lubię robić? W czym jestem dobra/y? Jak mogę pomóc innym?”. Odpowiedzi na te pytania pomogą wskazać nam życiowy kierunek i stanowić dla nas inspirację. Pomaganie innym jest często silnym źródłem poczucia celu, zatem szukanie okazji do tego może być w wieku dojrzałym niezwykle korzystne.

Ciekawi mnie, czy lęki i depresja u osób starszych różnią się od tych, które występują u osób młodszych?

Lęk i depresja częściej idą w parze z problemami zdrowia fizycznego występującymi w późniejszym wieku, co może sprawiać trudności w postawieniu właściwej diagnozy oraz rozpoczęciu leczenia. Badania sugerują również, że starsi dorośli, w porównaniu do osób młodszych, niekoniecznie mają taką samą wiedzę dotyczącą zdrowia psychicznego. Może to utrudniać rozpoznanie zaburzeń psychicznych i opóźnić szukanie pomocy; osoby starsze np. zgłaszają się do lekarza i opowiadają o objawach fizycznych tych zaburzeń (np. zmęczenie, trudności ze snem, brak apetytu, bóle żołądka) – zamiast mówić o objawach wskazujących na depresję (np. uporczywe zamartwianie się, negatywne myśli o sobie itd.).

Twoja książka kładzie nacisk na ćwiczenia praktyczne. Czy możesz podzielić się jedną prostą techniką, którą seniorzy mogą stosować każdego dnia, aby poprawić swoje zdrowie psychiczne i samopoczucie?

Aktywizacja behawioralna (BA) to bardzo skuteczna strategia wywodząca się z terapii poznawczo-behawioralnej, która jest wiodącą metodą leczenia lęku oraz depresji. Polega na zwiększeniu zaangażowania w codzienne aktywności, które przynoszą nam poczucie przyjemności lub sensu, nawet jeśli są to „tylko” drobne rzeczy. Często nie doceniamy, jak potężne znaczenie mają nawet najmniejsze aktywności w kształtowaniu naszego nastroju – takie jak kawa wypita rano, spacer w słońcu czy porządkowanie domu. Są to również pierwsze rzeczy, o których nie myślimy, gdy czujemy się smutni, drażliwi bądź wyczerpani. Tymczasem każdego dnia wszyscy możemy skorzystać ze świadomego angażowania się w co najmniej jedną lub więcej aktywności poprawiających nastrój. Kluczowe jest to, aby robić małe kroki, nie czekając na motywację (która pojawi się po zaangażowaniu się w daną czynność) i zwrócić uwagę, jak czujemy się przed oraz po wykonaniu danej aktywności, co pomoże nam zauważyć różnicę.

Skoro mowa o spacerach: jaką rolę odgrywają aktywność fizyczna, a także więzi społeczne w utrzymaniu dobrego samopoczucia w miarę starzenia się?

Aktywność fizyczna oraz więzi społeczne to dwa z najważniejszych czynników wpływających na dobre zdrowie fizyczne i psychiczne w późniejszym życiu. Starsi dorośli, którzy pozostają zaangażowani w jakąkolwiek formę codziennej aktywności fizycznej i którzy utrzymują wspierające relacje międzyludzkie, są mniej narażeni na rozwój niemal każdego zaburzenia psychicznego, w tym zaburzeń neurokognitywnych jak choroba Alzheimera.

Co my, jako bliscy i opiekunowie osób starszych, możemy zrobić, żeby jak najlepiej wspierać ich zdrowie psychiczne?

Biorąc pod uwagę, że starsi dorośli często są marginalizowani w społeczeństwie i mogą czuć się w nim niewidoczni, czas i uwaga to dwa najpotężniejsze dary, które możemy im ofiarować. Szukajmy zatem okazji, aby słuchać i uczyć się od starszych. Bycie zainteresowanym i obecnym w życiu seniorów jest doskonałym sposobem ich wspierania.

Gdybyś mogła dać jedną kluczową radę dotyczącą dobrego starzenia się – zarówno w sensie psychicznym, jak i emocjonalnym – jak by ona brzmiała?

Nie utożsamiaj starości z upadkiem lub utratą. Nasze przekonania na temat starzenia się mają ogromny wpływ na nasze doświadczenie tego procesu. Badania sugerują, że osoby, które mają pozytywne podejście do upływu czasu, żyją średnio o 7,5 roku dłużej od osób, których te przekonania są negatywne. Dlatego szukaj pozytywnych wzorców starzenia się, które pomogą pozytywnie wpłynąć na twoje myślenie. Patrz na starszych ludzi, którzy łamią stereotypy, wciąż się rozwijają i ewoluują, uczą się o sobie i świecie, podejmują wyzwania, wykorzystują swoje mocne strony i wnoszą wkład w swoje społeczności.

„Poradnik dobrego starzenia się. Jak sobie radzić z lękiem i depresją w późnym wieku”, Julie Erickson, Neil A. Rector, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2025. Książka pod matronatem Hello Zdrowie.

Dr Julie Erickson jest psycholożką kliniczną, wykładowczynią na Wydziale Psychologii Stosowanej i Rozwoju Ludzkiego Uniwersytetu w Toronto. Prowadzi praktykę kliniczną, w której skupia się na leczeniu osób dorosłych na różnych etapach życia.