Niepełnosprawność intelektualna – lekka, umiarkowana, znaczna, głęboka 

Nie każdy człowiek rodzi się zdrowy i prawidłowo się rozwija. Niekiedy, przez zaburzenia w układzie nerwowym w okresie prenatalnym, okołoporodowym czy późniejszym, powstaje niepełnosprawność intelektualna o różnym nasileniu. Czym właściwie jest ten rodzaj nieprawidłowości? Jakie są stopnie niepełnosprawności intelektualnej? 

Jak definiuje się niepełnosprawność intelektualną? 

Niepełnosprawność intelektualna (ang. intellectual disability) to zespół nieprawidłowości rozwojowych, które wynikają z zaburzeń o podłożu genetycznym, neurorozwojowym, metabolicznym, zakaźnym, a niekiedy także środowiskowym. Pod pojęciem tym kryje się więc kilka odmiennych nieprawidłowości w obrębie układu nerwowego (niebędących zaburzeniami natury fizycznej), które powstały: 

• w okresie rozwoju płodu, 
• w okresie okołoporodowym, 
• w pierwszych latach rozwoju dziecka. 

Dorośli i dzieci z niepełnosprawnością intelektualną wykazują nie tylko zaburzenia sfery poznawczej, ale też mają trudności emocjonalne, motoryczne, komunikacyjne i związane z kontaktami społecznymi. W zależności od stopnia niepełnosprawności, te wyzwania mogą w większym lub mniejszym stopniu utrudniać codzienne funkcjonowanie. 

Jakie są kryteria rozpoznawania niepełnosprawności intelektualnej? 

Wedle aktualnie obowiązującej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-5 (ang. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) niepełnosprawność intelektualna to rodzaj zaburzenia neurorozwojowego, a nie psychicznego. Przyczyn należy upatrywać więc w nieprawidłowościach układu nerwowego. Wedle DSM-5 o niepełnosprawności intelektualnej można mówić w przypadku: 

• deficytów intelektualnych, potwierdzonych badaniami i testami inteligencji – np. trudności w rozwiązywaniu problemów, abstrakcyjnym myśleniu, planowaniu, rozumowaniu, uczeniu się, 
• deficytów adaptacyjnych – trudność w przystosowaniu się do spełniania standardów kulturowo-społecznych i rozwojowych, co utrudnia bądź uniemożliwia codzienne funkcjonowanie, czyniąc osobę z niepełnosprawnością intelektualną zależną od opiekuna, 
• powstania deficytów intelektualnych i adaptacyjnych w okresie rozwoju płodowego lub wczesnodziecięcego. 

Jakie są rodzaje niepełnosprawności intelektualnej? 

W zależności od deficytów adaptacyjnych i tym samym zależności od pomocy innych, wyróżnia się cztery stopnie niepełnosprawności intelektualnej: 

• w stopniu lekkim, 
• w stopniu umiarkowanym, 
• w stopniu znacznym, 
• w stopniu głębokim. 

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim 

Zgodnie z opisem zawartym w DSM-5 u dzieci niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim zauważalna jest na późniejszym etapie edukacji. Wówczas wyraźne stają się trudności szkolne. Dziecko ma poważne problemy z czytaniem, pisaniem i rozwiązywaniem zadań matematycznych. W dorosłości pojawiają się natomiast trudności w planowaniu czy podejmowaniu decyzji, a także wykorzystywaniu pamięci krótkotrwałej. 

W relacjach społecznych osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim ma problemy z komunikacją, ponieważ nie potrafi prawidłowo interpretować sygnałów werbalnych i niewerbalnych. Sama również nie potrafi komunikować swoich emocji. Choć ten stopień zaburzeń nie uniemożliwia samodzielnego codziennego funkcjonowania, to jednak przy niektórych czynnościach może być konieczne wsparcie drugiej osoby (np. wykonanie zakupów, opieka nad dziećmi, planowanie badań). 

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym 

Zgodnie z opisem zawartym w DSM-5 u dzieci niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym jest zauważalna już od początku rozwoju – maluch wolniej niż rówieśnicy uczy się języka, a później pisania czy czytania. Osoby dorosłe są rozwinięte na poziomie podstawowym, dlatego potrzebują wsparcia w codziennych czynnościach, które wymagają liczenia (np. zakupy) czy czytania (np. przygotowanie posiłku wedle przepisu). 

W relacjach społecznych osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym ma poważne trudności komunikacyjne i ogranicza się przeważnie tylko do mówienia. Ponadto, bardzo często nie potrafi odpowiednio zinterpretować sygnałów. Ten stopień zaburzeń umożliwia wykonywanie w dorosłym życiu prostych czynności codziennych, jak mycie czy jedzenie, ale ich nauka zajmuje dużo więcej czasu, niż osobom rozwijającym się prawidłowo. Przy bardziej złożonych zadaniach konieczne jest wsparcie drugiej osoby. 

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu znacznym 

Zgodnie z opisem zawartym w DSM-5 dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu znacznym potrzebują wsparcia opiekunów od początku rozwoju i przez całe życie dorosłe, ponieważ mają poważne trudności z rozumieniem słowa pisanego, a także z liczeniem i oceną czasu. 

W relacjach społecznych osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu znacznym ma poważne trudności komunikacyjne ze względu na ograniczoną pulę słów, którymi jest w stanie się posługiwać. Wykazuje zdolność do interpretacji pojedynczych gestów i zwrotów. Ten stopień zaburzeń znacznie utrudnia wykonywanie nawet prostych, codziennych czynności (np. kąpiel, ubieranie się) w dorosłym życiu, dlatego konieczne jest stałe wsparcie opiekuna. 

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim 

Zgodnie z opisem zawartym w DSM-5 dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim mają potencjalną zdolność do wykonywania fizycznych czynności jak sortowanie, dopasowywanie, jednak zaburzenia motoryczne i sensoryczne utrudniają bądź nawet uniemożliwiają wykonanie każdego zadania. 

W relacjach społecznych osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim ma ograniczoną zdolność do rozumienia słów i gestów. Zwykle jest w stanie prawidłowo zinterpretować tylko kilka bardzo prostych. Dlatego komunikacja odbywa się w odpowiedzi na gesty i sygnały emocjonalne z otoczenia. 

Ten stopień zaburzeń uniemożliwia wykonywanie nawet prostych czynności, dlatego konieczne jest stałe wsparcie i nadzór opiekuna. Osoba chora może jednak w niektórych przypadkach pomagać w prostych czynnościach (np. przenoszenie talerzy czy sztućców na stół). 

Bibliografia: 

1. American Psychiatric Assotiation, Diagnostic and statistical manula of mental disorders, Fifth Edition DSM-5, America Psychiatric Publishing, Washington 2013. 
2. Niemiec-Elanany S., Niepełnosprawność intelektualna a zaburzenia psychiczne, Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej 2017, nr 25, s. 192-201. 
3. Piotrowicz R., Rymarczyk K, Niepełnosprawność intelektualne – neurorozwojowe zaburzenie, [w:] Rybakowski F M. (red.). Spektrum Autyzmu – nerorozwojowe zaburzenia współwystępujące, Krajowe Towarzystwo Autyzmu, Warszawa 2015, s. 155-179.