„Nie możemy dojść do zgody, czy wyrażanie gniewu chroni przed chorobami, czy raczej powinno być tłumione” – mówi antropolożka kultury Tiffany Watt Smith

– Mam wrażenie, że z powodu tempa naszego życia coraz mniej miejsca pozostaje na smutek. To emocja, która potrzebuje czasu, aby przez nią przejść – a jednak w mediach społecznościowych roi się od „szybkich sposobów” na radzenie sobie z tym uczuciem, m.in. odpowiednią dietą, ćwiczeniami… – zauważa antropolożka kultury i filozofka Tiffany Watt Smith, autorka książki „Alfabet ludzkich uczuć, czyli jak nazywać emocje”, której polskie wydanie Hello Zdrowie objęło matronatem medialnym.

Ewa Podsiadły-Natorska: Dlaczego napisałaś „Alfabet ludzkich uczuć”? Czy był jakiś konkretny moment lub doświadczenie, które wyzwoliły w tobie ten pomysł?

Tiffany Watt Smith: Przez długi czas pracowałam jako badaczka zajmująca się historią emocji i czułam, że idee, nad którymi pochylaliśmy się razem z kolegami, są naprawdę ważne i interesujące – także dla osób spoza naszej dziedziny. Moim zdaniem każdy powinien mieć możliwość zastanowienia się nad swoimi emocjami w tak głęboki sposób, jaki umożliwia moja książka, dlatego cieszę się, że „Alfabet ludzkich uczuć” ukazał się również w pięknym polskim wydaniu.

W jaki sposób zdecydowałaś o tym, które emocje zawrzeć w „Alfabecie”? Czy były takie, które chciałaś dodać do książki, ale np. z powodu ograniczonej objętości musiałaś z nich zrezygnować?

Wybór był naprawdę trudny, a czasami miałam inne zdanie niż mój redaktor. Na przykład: czy nadzieja jest emocją? A zaufanie? Może to raczej stany poznawcze? Ostatecznie skupiłam się na uczuciach, które wydawały mi się szczególnie istotne z punktu widzenia tego, czego doświadczamy jako współcześni ludzie. Dziś język emocji szybko się zmienia pod wpływem mediów społecznościowych – od czasu wydania książki „Alfabet ludzkich uczuć” (pierwsze wydanie anglojęzyczne ukazało się w 2015 roku – przyp. red.) pojawiło się kilka nowych emocji, takich jak FOMO (strach przed tym, że coś nas omija), JOMO (radość z tego, że coś nas omija) czy emocje związane ze zmianami klimatycznymi – jak eko-lęk. Fascynujące jest to, jak błyskawicznie zmienia się nasz sposób odczuwania świata.

Podczas badań nad uczuciami oraz pracy nad książką jakaś emocja szczególnie cię zaskoczyła?

Nieustannie fascynuje mnie tęsknota za domem. Dawniej lekarze mówili o przypadkach śmierci z powodu nostalgii – uznawano ją bowiem za chorobę. Dziś już nie umieramy z tęsknoty za domem; w naszym hipermobilnym, kapitalistycznym świecie wydaje się wręcz, że powinniśmy po prostu przejść nad tym uczuciem do porządku dziennego i z tego wyrosnąć. To świetny przykład, jak zmiany polityczne i ekonomiczne wpływają na to, w jaki sposób postrzegamy i wartościujemy konkretne uczucia. Może powinniśmy na nowo dostrzec znaczenie tęsknoty za domem i traktować ją poważniej? To przecież bardzo istotne uczucie dla wielu osób, zwłaszcza migrantów.

Czy odkryłaś, jakie są skuteczne sposoby radzenia sobie z trudnymi emocjami?

Sama zmagam się z nimi tak samo jak wszyscy! Ludzie zawsze próbowali kontrolować niechciane uczucia: mamy w głowie mnóstwo społecznych nakazów dotyczących tego, co „powinniśmy” czuć. Tymczasem najważniejsze jest chyba nauczenie się rozróżniania narzuconych nam „norm” od tego, co czujemy naprawdę.

Skoro, jak mówisz, sposób, w jaki postrzegamy świat, zmienia się błyskawicznie, to czy dziś jesteśmy bardziej świadomi swoich uczuć niż w dawniej?

Wiele osób może być zaskoczonych faktem, jak bardzo w przeszłości ludzie interesowali się swoimi uczuciami. Starożytni filozofowie stoiccy, choć często wyobrażamy ich sobie jako osoby dążące do istnienia, które miałoby być wolne od emocji, w rzeczywistości byli zafascynowani uczuciami i pisali obszerne traktaty o miłości oraz gniewie. Uczeni w Europie wczesnonowożytnej także szeroko debatowali na temat uczuć – nazywali je „namiętnościami” i dostrzegali je nie tylko u ludzi, ale także u zwierząt. Opisywali na przykład melancholijne koty czy zakochane w sobie… palmy. Nawet wiktoriańska Anglia była pochłonięta tematyką emocji – książka Darwina „Wykaz uczuć u człowieka i zwierząt” („The Expression of the Emotions in Man and Animals”, 1872) stała się w owym czasie bestsellerem. Myślę więc, że zawsze byliśmy zarówno zafascynowani, jak i przerażeni siłą naszych emocji, próbując je zrozumieć i kontrolować.

Czy przypadkiem w dzisiejszym szybkim świecie nie utraciliśmy kontaktu z niektórymi swoimi emocjami?

Mam wrażenie, że z powodu tempa naszego życia coraz mniej miejsca pozostaje na smutek. To emocja, która potrzebuje czasu, aby przez nią przejść – a jednak w mediach społecznościowych roi się od „szybkich sposobów” na radzenie sobie z tym uczuciem, m.in. odpowiednią dietą, ćwiczeniami… Smutek został przemieniony w „błyskawiczną emocję”, zamiast pozwolić mu być czymś powolnym. W końcu w XVI wieku smutek był uznawany za niezwykle istotne uczucie – istniały nawet poradniki zachęcające do jego odczuwania.

A co ze sztuczną inteligencją? Czy AI w jakiś sposób wpływa na nasze emocje i na zdolność ich odczuwania?

Sztuczna inteligencja sama w sobie nie odczuwa emocji, ale potrafi je naśladować, przez co może się nam wydawać, że „AI czuje”. Moje obawy dotyczą raczej upraszczania języka emocji – AI czerpie treści głównie z anglojęzycznych źródeł, co może prowadzić do dominacji jednego stylu emocjonalnego nad innymi i do spłycenia emocjonalnej różnorodności. Obawiam, że mogłoby to stanowić zachętę dla ludzi, aby zacząć „czuć inaczej” – po to, żeby dopasować się do dominującej części społeczeństwa.

Na pewno zgodzisz się z tym, że niektóre emocje wydają się charakterystyczne dla danej kultury. Emocje są uniwersalne czy raczej zależne od języka i społeczeństwa?

To niezwykle ciekawe pytanie. Koncepcja, według której wszyscy doświadczamy podobnych emocji, jest bardzo ważna. Jak jest naprawdę? Nazistowska propaganda utrzymywała, że Żydzi nie potrafią odczuwać strachu ani miłości tak głęboko jak inni ludzie. Podczas wojny w Wietnamie amerykańska telewizja informowała widzów, że Wietnamczycy nie przeżywają żałoby po śmierci swoich dzieci, tak jak robili to Amerykanie. A jednak sposób, w jaki wyrażamy emocje, to, które uczucia są społecznie akceptowane, a które należy ukrywać, oraz narracje, którymi je objaśniamy, są kształtowane przez kulturę. Jak argumentuje neurobiolożka Lisa Feldman Barrett, relacja między tym, co czujemy wewnątrz, a tym, jak o tym mówimy i jak to wyrażamy, jest dynamiczna – nasze językowe i kulturowe nawyki wpływają na nasze uczucia.

A czy emocje wpływają na nasze zdrowie psychiczne i fizyczne? Które uczucia są dla nas szczególnie szkodliwe lub korzystne?

To również bardzo ważne pytanie. Ludzie od zawsze interesowali się związkiem emocji ze zdrowiem. XIII-wieczny lekarz Roger Bacon uważał, że napady gniewu mogą… leczyć różne dolegliwości, w tym starzenie się. Dziś nie możemy dojść do zgody, czy wyrażanie gniewu chroni przed chorobami, czy raczej powinno być tłumione. Fascynujące są natomiast badania nad „emocjonalną różnorodnością”, tzn. zdolnością do rozpoznawania i przeżywania szerokiej gamy uczuć. Okazuje się, że jest to kluczowe dla naszego zdrowia emocjonalnego.

Odwołując się do emocjonalnej różnorodności: czy istnieją mniej znane emocje, które mogłyby pomóc nam poradzić sobie ze stresem oraz lękiem?

Badania nad różnorodnością emocjonalną sugerują, że im więcej słów i stanów emocjonalnych mamy do dyspozycji, tym lepiej radzimy sobie psychicznie. Na pewno umiejętność nazywania emocji może pomóc nam rozpoznać, czego doświadczamy, zanim uczucia przejmą nad nami kontrolę – na przykład uświadomienie sobie, że czujemy się rozczarowani, gdy przyjaciel odwołuje spotkanie, może pomóc nam uniknąć popadania w spiralę emocji i niepotrzebnego pogorszenia sytuacji.

Która inna emocja zasługuje dziś według ciebie na większą uwagę?

Zdecydowanie zaufanie, które jest zarówno stanem poznawczym, jak i uczuciem – budzi lęk, poczucie ryzyka i podatność na zranienie. Jednak bez zaufania współpraca z innymi ludźmi staje się niemożliwa. Może warto więc zwrócić na nie większą uwagę? Współcześnie wiele słyszy się o kryzysie samotności i bagatelizowaniu znaczenia przyjaźni – być może zwrócenie uwagi na zaufanie pomoże nam te stany rozpoznać i docenić ich znaczenie.

„Alfabet ludzkich uczuć. Czyli jak nazywać emocje” Tiffany Watt Smith, premiera 26 marca 2025, Wydawnictwo Buchmann

„Alfabet ludzkich uczuć, czyli jak nazywać emocje”, Tiffany Watt Smith, wyd. WAB, Warszawa 2025. Książka ukazała się pod matronatem Hello Zdrowie.

Tiffany Watt Smith – antropolożka kultury i filozofka. Specjalizuje się w historii ludzkich emocji. Studiowała na uniwersytecie w Cambrige. Prowadzi badania w Centre for the History of Emotions w Queen Mary University of London. Publikowała m.in. w „BBC Magazine”, „The Guardian” i „The New Scientist”. W 2014 roku przyznano jej tytuł BBC New Generation Thinker.