Niepłodność – przyczyny, sposoby diagnostyki, leczenie

Niepłodność to problem mogący dotyczyć nawet 15-20 proc. par starających się o dziecko. O niepłodności mówimy wówczas, gdy para nie może zajść w ciążę przez co najmniej 12 miesięcy pomimo podejmowania odpowiednich starań. Przyczyny niepłodności są bardzo zróżnicowane i obejmują zarówno nieprawidłowy styl życia, jak i zaburzenia hormonalne czy rozmaite schorzenia organiczne. Postępowanie w przebiegu niepłodności sprowadza się do wykonania odpowiednich badań diagnostycznych, a następnie wdrożenia leczenia. Jedną z metod leczenia niepłodności jest zabieg in vitro.

Przyczyny niepłodności u kobiet

Niepłodność to niemożność uzyskania ciąży przez okres co najmniej 12 miesięcy, pomimo regularnych stosunków płciowych (od dwóch do czterech razy w tygodniu), bez stosowania żadnych metod zapobiegania ciąży. U kobiet w ciągu każdego cyklu miesiączkowego występują dni płodne i niepłodne decydujące o tym, jaka jest szansa na zajście w ciążę. Aby sprawdzić, kiedy występują dni płodne można posłużyć się kalendarzem dni płodnych (nazywanym też kalendarzykiem owulacji i kalendarzem miesiączkowym) albo wyliczyć je samemu. Możliwość poczęcia dziecka jest najwyższa na dobę przed i po owulacji. Ta przypada średnio 14 dni po początku krwawienia menstruacyjnego. Nieco mniejsza szansa na zajście w ciążę występuje również w 2-4 dniu po owulacji, gdyż plemniki przeżywają w drogach rodnych nawet do 120 godzin. Łącznie dni płodne trwają 6 dni w miesiącu. Objawy owulacji obejmują zwiększenie wydzielania śluzu szyjkowego i zmianę jego konsystencji, wzrost libido, tkliwość piersi i podwyższenie podstawowej temperatury ciała. 

Kiedy są dni niepłodne? Wyróżnia się dni względnie niepłodne określane jako okres przedowulacyjny oraz dni bezwzględnie niepłodne czyli tzw. dni “bezpieczne”. Dni względne obejmują okres miesiączki oraz dni przed wystąpieniem owulacji. Z kolei dni bezwzględnie niepłodne to czas od obumarcia komórki jajowej do następnego krwawienia miesiączkowego.  

Istnieje wiele przyczyn niepłodności u kobiety. Jedną z najczęstszych jest zespół policystycznych jajników, czyli zaburzenie hormonalne, w przebiegu którego występują liczne torbiele w jajnikach, a także nieregularne miesiączki lub ich zanik. Za rozwój niepłodności u kobiety może także odpowiadać endometrioza, czyli występowanie komórek endometrium poza macicą. Inne możliwe przyczyny niepłodności to: 

• mięśniaki macicy, 
• stany zapalne jajowodów, 
• guzy jajników, 
• zaburzenia odżywiania (anoreksja lub bulimia), 
• nadwaga, 
• przewlekły stres, 
• nadmierna utrata tkanki tłuszczowej w efekcie zbyt intensywnych ćwiczeń. 

Za niepłodność może odpowiadać także zespół antyfosfolipidowy, czyli schorzenie charakteryzujące się występowaniem przeciwciał przeciwko fosfolipidom. 

Przyczyny niepłodności u mężczyzn

Niepłodność u mężczyzny może wynikać z:

• nieprawidłowego trybu życia – nadużywania alkoholu, źle zbilansowanej diety, braku regularnej aktywności fizycznej;
• nadwagi i otyłości; 
• narażenia na ciągły stres; 
• obecności takich chorób jak: cukrzyca, choroby tarczycy, zbyt wysoki poziom prolaktyny czy infekcje w obrębie narządów miednicy mniejszej 
• czynników immunologicznych:syntezy autoprzeciwciał, które atakują własne komórki rozrodcze
• leczenia chemioterapią lub radioterapią.

Diagnostyka niepłodności

Gdy para nieskutecznie stara się o dziecko, wówczas po kilkunastu miesiącach takich nieudanych starań warto udać się do lekarza i wykonać odpowiednie badania diagnostyczne. Jakie są poszczególne elementy diagnostyki niepłodności?

Diagnostyka niepłodności – wywiad medyczny 

W przypadku podejrzenia u siebie niepłodności kobieta powinna udać się do ginekologa. Na początku lekarz przeprowadza wywiad, w którym padają pytania dotyczące: 

• czasu trwania starań o dziecko, częstości odbywania stosunków seksualnych i stosowanej antykoncepcji; 
• cyklu menstruacyjnego, w tym daty pierwszej miesiączki, długości i regularności cyklu; 
• przebytych ciąż; 
• chorób narządów rodnych; 
• przebytych operacji; 
• trybu życia: stosowanej diety, przyjmowanych używek, aktywności fizycznej, narażenia na stres. 

Lekarzem, który zajmuje się tematyką niepłodności u mężczyzn jest androlog. Podobnie jak w przypadku kobiet, pacjent pytany jest o aktywność seksualną, obecne i przebyte choroby, schorzenia występujące u osób z najbliższej rodziny oraz styl życia. W wywiadzie pada też pytanie dotyczące przebiegu dojrzewania płciowego. 

Diagnostyka niepłodności – badania laboratoryjne 

Do badań hormonalnych przeprowadzanych u kobiet należy oznaczenia stężenia: 

• hormonu luteinizującego LH, 
• hormonu folikulotropowego FSH, 
• hormonów płciowych (estradiolu, progesteronu, testosteronu), 
• prolaktyny, 
• hormonów tarczycy, 
• hormonu antymullerowskiego AMH. 

W celu wykluczenia zespołu antyfosfolipidowego jako przyczyny niepłodności, konieczne jest oznaczenie poziomu przeciwciał antykardiolipinowych w klasie IgG i IgM bądź przeciwciał przeciwko beta-2-glikoproteinie I. 

Diagnostyka niepłodności u mężczyzn sprowadza się przede wszystkim do wykonania seminogramu, czyli badania nasienia. Badanie polega na ocenie mikroskopowej próbki nasienia, podczas którego oceniane są takie parametry jak koncentracja plemników w nasieniu, ich żywotność, ruchliwość oraz budowa plemników. Inne badania wykonywane u mężczyzn to biopsja jądra, która wskazana jest wówczas, gdy w badaniu nasienia stwierdzona zostanie azoospermia, czyli brak plemników. Niekiedy konieczne jest wykonanie bardziej specjalistycznych badań, takich jak test SCD (test dyspersji chromatyny jądrowej, czyli fragmentaryzacji materiału genetycznego w plemnikach) czy MSOME – 6600 (obserwacja żywego plemnika w ponad 6000 – krotnym powiększeniu). Pary borykające się z niepłodnością powinny także wykonać badanie kariotypu. 

Diagnostyka niepłodności – USG 

 U kobiet wskazane jest wykonanie badania USG dopochwowego (transwaginalnego), w którym oceniane jest: budowa i położenie macicy, wielkość i lokalizacja jajników, występowanie pęcherzyków jajnikowych. Badanie ulttrasonograficzne pomaga w zdiagnozowaniu chorób macicy i torbieli w jajnikach.  

U mężczyzn przeprowadza się USG jąder i moszny, za pomocą którego ocenia się stan narządów rozrodczych, w tym strukturę jąder, ich wielkość i objętość. Badanie dopplerowskie umożliwia dodatkowo ocenę naczyń krwionoścnych i przepływu krwi przez narządy płciowe. 

Leczenie niepłodności

Metody leczenia niepłodności zależą od przyczyny niemożności zajścia w ciążę. Zastosowane może być leczenie hormonalne, które znajduje zastosowanie zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Niekiedy konieczne jest leczenie operacyjne. Takie postępowanie dotyczy przede wszystkim endometriozy, torbieli jajników czy mięśniaków macicy, żylaków powrózka, problemów z nasieniowodami. Jeżeli tego typu leczenie nie przyniesie pożądanych rezultatów, wówczas konieczna może być inseminacja lub zapłodnienie in vitro. 

Leczenie niepłodności – inseminacja 

Inseminacja polega na wprowadzeniu odpowiednio przygotowanego nasienia partnera do macicy kobiety. W zależności od docelowego miejsca wprowadzenia nasienia, wyróżnia się inseminację domaciczną, doszyjkową i dojajowodową. Przeprowadzany zabieg jest bezbolesny, a szanse na zapłodnienie wynoszą ok. 15%.  Wskazaniem do inseminacji jest m.in. endometrioza, zaburzenia owulacji czy nieprawidłowości w budowie szyjki macicy. 

Leczenie niepłodności – zabieg in vitro 

Klinika leczenia niepłodności może przeprowadzić zabieg in vitro, który polega na zapłodnieniu pozaustrojowym. Pierwszym etapem zabiegu in vitro jest stymulowanie owulacji, czyli uzyskanie większej niż naturalnie liczby dojrzałych komórek jajowych. Gdy stymulacja hormonalna się powiedzie, wykonywana jest punkcja jajnika i pobranie komórek jajowych. Punkcja wykonywana jest w znieczuleniu ogólnym, pod kontrolą USG. Jednocześnie partner proszony jest o oddanie nasienia, dzięki któremu możliwe będzie zapłodnienie komórki jajowej pod mikroskopem. Transfer jednego lub dwóch zarodków do jamy macicy trwa kilkanaście minut i wykonywany jest przezpochwowo. Zabieg nie jest refundowany, a jego koszt to około 8000-12 0000 zł. 

Leczenie niepłodności – naprotechnologia 

Naprotechnologia to metoda naturalnej prokreacji, wykorzystywana w diagnostyce niepłodności. Polega na obserwacji cyklu miesiączkowego, przeprowadzaniu badań hormonalnych, laboratoryjnych i obrazowych oraz stosowaniu niektórych inwazyjnych bądź nieinwazyjnych metod leczenia. Jej znaczenie w leczeniu zaburzeń płodności jest jednak ograniczone. Naprotechnologia nie niesie żadnych możliwości terapeutycznych np. u kobiet z zaawansowaną endometriozą czy nieoperacyjną niedrożnością, nie sprawdza się również, gdy przyczyną jest niepłodność męska. Ponadto naprotechnologia nie zastępuje leczenia niepłodności metodą in vitro.  

Aktualizacja: Patrycja Nawojowska

Bibliografia:

1. Diagnostyka i leczenie niepłodności – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu i Embriologii oraz Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników; Ginekologia i Perinatologia Praktyczna, 2018, tom 3, nr 3