Jak układ hormonalny zmienia się z wiekiem? Wyjaśnia endokrynolog Joanna Ciołek

Układ hormonalny na przestrzeni życia podlega wielu przemianom – pod tym względem nie jest sprawiedliwy, bo te przemiany są znacznie gwałtowniejsze u kobiet. Większość z nich to naturalny proces, ale prowadząc zrównoważony tryb życia i nie lekceważąc niepokojących objawów, możemy usprawnić jego funkcjonowanie. O tym, jak układ dokrewny kobiet i mężczyzn zmienia się z wiekiem, Hello Zdrowie rozmawia z endokrynolog lek. med. Joanną Ciołek.

Ewa Podsiadły-Natorska: Kiedy zachodzi pierwsza ważna zmiana w sposobie funkcjonowania układu hormonalnego?

Lek. med. Joanna Ciołek: Pierwszym okresem gwałtownych zmian hormonalnych jest dojrzewanie płciowe. W tym czasie następuje przejście od okresu dzieciństwa do dorosłości, a co się z tym wiąże, z uzyskaniem zdolności do prokreacji. Za normę czasową dojrzewania płciowego przyjmuje się przedział wiekowy: dla dziewcząt 8–16 lat, dla chłopców 9–17 lat. Ten okres trwa średnio 3–6 lat. Na przebieg dojrzewania płciowego ma wpływ wiele czynników: genetyczne, hormonalne, środowiskowe, społeczne, kulturowe.

Jakie hormony za to odpowiadają?

Dojrzewanie płciowe rozpoczyna pulsacyjne wydzielanie gonadoliberyny GnRH przez  neurony w jądrach łukowatych podwzgórza, co pobudza syntezę i pulsacyjne wydzielanie gonadotropin LH oraz FSH przez komórki przedniego płata przysadki mózgowej. LH i FSH pobudzają gonady do syntezy hormonów płciowych – estrogenów i testosteronu. W regulacji wydzielania gonadoliberyny bierze udział układ kisspeptyna–neurokinina–dynorfina odgrywający istotną rolę w rozpoczęciu i dalszym przebiegu dojrzewania płciowego. Dojrzewanie układu kisspetyny jest cechą osobniczo zmienną, która zależy również od rasy, stanu odżywienia, urodzeniowej masy ciała, szerokości geograficznej, warunków socjalnych.

Lek. med. Joanna Ciołek. Zdj: archiwum prywatne

U obu płci zmienia się czynność hormonalna nadnerczy. Wzrasta produkcja hormonów androgennych nadnerczowych – dehydroepiandrosteronu DHEA, jego siarczanu DHEAS oraz androstendionu. Prowadzi to do rozwoju owłosienia pachowego i łonowego, zwiększenia aktywności gruczołów potowych z charakterystycznym ostrym zapachem potu i gruczołów łojowych, pojawienia się trądziku – określamy to mianem adrenarche. Zwykle pierwszym objawem dojrzewania płciowego u dziewcząt jest powiększenie gruczołów piersiowych. W odpowiedzi na działanie hormonów płciowych i hormonu wzrostu przyśpiesza tempo wzrastania do 9–11 cm rocznie. Rozwija się tkanka tłuszczowa w charakterystycznej dla płci żeńskiej lokalizacji – biodra, pośladki, piersi, zwiększa się szerokość bioder i zmienia kształt miednicy, co decyduje o rozwoju kobiecej sylwetki. Rośnie zapotrzebowanie energetyczne organizmu. Częścią dojrzewania płciowego jest wymienione powyżej adrenarche, które występuje zwykle nieco później niż początek rozwoju piersi, ale też może wystąpić wcześniej.

Co dzieje się dalej?

Zwykle po 2–3 latach od pierwszych oznak dojrzewania pojawia się pierwsza miesiączka określana mianem menarche. W Polsce średnia wieku menarche wynosi 12 lat i 8 miesięcy. Najczęściej przez pierwsze 2 lata układ hormonalny dalej dojrzewa i cykle miesiączkowe mogą różnić się od cykli kobiet dorosłych; mogą być nieregularne, zmiennie obfite, bezowulacyjne. U chłopców pierwszym objawem dojrzewania jest powiększenie jąder. Następnie pojawiają się objawy adrenarche, powiększa się prącie. Skok wzrostowy występuje ok. 1,5 roku po pierwszych objawach dojrzewania i zwykle trwa dłużej niż u dziewcząt. W tym okresie następuje mutacja, czyli zmiana barwy głosu. Wzrasta szerokość klatki piersiowej i barków, następuje rozwój mięśni, co powoduje ukształtowanie się męskiej sylwetki.

Czy coś na tym etapie powinno nas zaniepokoić?

Sygnałem, który sugeruje konieczność konsultacji lekarskiej, jest brak wystąpienia objawów dojrzewania u dziewcząt po 13. roku życia, a u chłopców po 14. roku życia lub brak osiągnięcia pełnej dojrzałości płciowej po 4–5 latach od pierwszych objawów dojrzewania. Także przedwczesne pojawienie się objawów dojrzewania, tzn. przed 8. rokiem życia u dziewcząt, a przed 9. rokiem życia u chłopców wskazuje na konieczność konsultacji z lekarzem.

Czym charakteryzuje się okres dojrzałości płciowej?

U mężczyzn okres dojrzałości przebiega stabilnie, bez wahań cyklu hormonalnego charakterystycznego dla płci żeńskiej. U kobiet natomiast dojrzałość płciowa charakteryzuje się regularnie występującymi cyklami miesiączkowymi i zdolnością do prokreacji. Cykl miesiączkowy składa się z fazy folikularnej (w trakcie której pod wpływem gonadotropin, a szczególnie FSH, dojrzewają pęcherzyki jajnikowe, następuje selekcja i dalszy wzrost dominującego pęcherzyka, wzrost stężenia estradiolu i owulacja, podczas której z pęcherzyka jajnikowego zostaje uwolniona komórka jajowa) oraz fazy lutealnej ze zwiększoną produkcją LH i progesteronu. Prawidłowo cykl miesiączkowy powinien trwać 25–35 dni, a krwawienie 3–7 dni. Obfitość krwawienia powinna wynosić w granicach 30–80 ml na cykl.

Na tym etapie – co powinno zaniepokoić?

Niepokój i wskazanie do zasięgnięcia porady lekarskiej powinny budzić nieregularne cykle, bardzo bolesne lub bardzo obfite miesiączki, jej zanik, wypadanie włosów, nasilenie owłosienia ciała lub pojawienie się zmian o typie trądziku. Wskazanie do konsultacji lekarskiej stanowią także bezskuteczne starania o ciążę trwające powyżej roku. Porady lekarskiej powinno się zasięgnąć w przypadku gwałtownych zmian nastroju, drażliwości, kłopotów z koncentracją, uczucia nadmiernego zatrzymywania wody w organizmie, tkliwości piersi, zaburzeń snu i libido, szczególnie jeśli obserwujemy związek tych dolegliwości ze zmianami cyklu miesiączkowego.

Do kogo się zgłosić?

Warto wtedy zasięgnąć porady ginekologa i endokrynologa, którzy na podstawie wyników zleconych badań hormonalnych, ultrasonograficznych i w razie potrzeby także innych spróbują ustalić przyczynę dolegliwości i sposób ich leczenia.

Kiedy pojawia się następna istotna zmiana w funkcjonowaniu układu hormonalnego?

W okresie przejścia menopauzalnego. Pojęcie to oznacza okres od wystąpienia zaburzeń cykli miesiączkowych do wystąpienia ostatniej miesiączki. Trwa od 2 do 8 lat – przeciętnie ok. 5 lat. Zwykle wiek, w którym występuje menopauza, czyli ostatnia miesiączka w życiu kobiety, to 50–52 lata. Okres przejścia menopauzalnego możemy podzielić na wczesny (z nieregularnymi cyklami i niewielkim wzrostem stężenia FSH, obniżeniem ilości i jakości pęcherzyków jajnikowych; stężenie estradiolu pozostaje nadal prawidłowe, ale obniża się stężenie AMH) oraz późny (coraz rzadsze miesiączki i pojawienie się objawów naczynioruchowych).

Po menopauzie jajniki nie wydzielają estradiolu, wysokie jest stężenie gonadotropin, szczególnie FSH. Stężenie estrogenów zależy od obwodowej przemiany androgenów, szczególnie w tkance tłuszczowej i ma związek z masą ciała oraz ilością tkanki tłuszczowej. Np. zbyt skąpa tkanka tłuszczowa może być przyczyną niższych stężeń estrogenów po menopauzie. Głównym estrogenem po okresie klimakterium staje się estron pochodzący z obwodowej przemiany androstendionu – androgenu produkowanego przez nadnercza i jajniki.

Zanik menopauzalny funkcji jajników i gwałtowne obniżenie stężenia estrogenów powoduje wiele zmian w organizmie kobiety.

Wymieńmy je.

Przede wszystkim ustaje funkcja rozrodcza. Pojawiają się dolegliwości związane z niedoborem estrogenów takie jak objawy naczynioruchowe – uderzenia gorąca, zaburzenia snu, wahania nastroju i problemy emocjonalne, trudności z koncentracją, drażliwość, kłopoty z pamięcią, uczucie przewlekłego zmęczenia, spadek libido, wzrost masy ciała. Nasilenie tych dolegliwości i czas ich trwania jest kwestią indywidualną. Część kobiet odczuwa dolegliwości przez wiele lat po menopauzie, a część nie ma ich wcale.

Po menopauzie zanika ochronny wpływ estrogenów na układ krążenia, co sprzyja dysfunkcji śródbłonka naczyń, zaburzeniom lipidowym i zwiększeniu krzepliwości krwi. Powoduje to wzrost zapadalności kobiet w tym okresie życia na choroby układu sercowo- naczyniowego.

Nie można zapomnieć też o zagrożeniu osteoporozą, ponieważ po menopauzie przyśpiesza proces zmniejszenia masy i gęstości kości. Każda kobieta w okresie pomenopauzalnym wymaga indywidualnej oceny pod kątem zagrożenia wystąpienia osteoporozy, po uwzględnieniu wielu czynników dodatkowych takich jak dotychczas przebyte choroby, dieta, nałogi, wywiad rodzinny.

Można w jakiś sposób złagodzić dolegliwości związane z menopauzą?

Jeżeli dolegliwości menopauzalne są bardzo nasilone, utrudniają codzienne funkcjonowanie i pogarszają komfort życia, trzeba koniecznie zasięgnąć porady ginekologa, który zleci odpowiednie badania, oceni ogólny stan zdrowia i rozważy wskazania do leczenia. Najskuteczniejszą formą leczenia w przypadku bardzo nasilonych dolegliwości jest zastępcza terapia hormonalna estrogenowa lub estrogenowo-progestagenowa. W przypadku istnienia przeciwwskazań do terapii hormonalnej takich jak np. choroba zakrzepowa, palenie tytoniu, nieustabilizowane nadciśnienie tętnicze, choroby układu krążenia, choroby wątroby, zagrożenie onkologiczne można rozważyć zastosowanie fitoestrogenów, terapii ziołowej, metod typu joga czy akupunktura, ale ich skuteczność nie jest potwierdzona i efekty należy oceniać indywidulanie w stosunku do każdej kobiety.

U mężczyzn zmiany w układzie hormonalnym są równie gwałtowne?

Zmiany z zakresie hormonów płciowych związane z wiekiem u mężczyzn zachodzą stopniowo i powoli. Jest to naturalny proces będący konsekwencją starzenia się i zmian inwolucyjnych układu podwzgórzowo-przysadkowego oraz jąder – w przeciwieństwie do menopauzy u kobiet, gdzie zmiany hormonalne zachodzą gwałtownie. Wystąpieniu zespołu niedoboru testosteronu sprzyjają otyłość, cukrzyca, choroby układu krążenia, nowotwory, nałogi. Nie można zapominać, że wraz z wiekiem następują też zmiany w zakresie hormonów innych niż płciowe, choć nie są one tak gwałtowne jak menopauza u kobiet i najczęściej nie wywołują większych dolegliwości.

O jakie hormony chodzi?

Zmniejsza się produkcja hormonu wzrostu, co ma wpływ na zmniejszenie beztłuszczowej masy ciała (sarkopenia i osteopenia), zwiększenie masy tłuszczu, szczególnie trzewnego, obniżenia nastroju i energii życiowej. Wraz z wiekiem wzrasta częstość subklinicznej niedoczynności tarczycy, ale tutaj rozważany jest korzystny wpływ tego zjawiska. Niektóre badania wskazują na zmniejszoną umieralność osób po 85. roku życia z subkliniczną niedoczynnością tarczycy w porównaniu do osób w tym wieku z prawidłowymi wynikami hormonów tarczycy. W zakresie czynności nadnerczy z wiekiem wzrasta stężenie kortyzolu, a zmniejsza się wydzielanie androgenów nadnerczowych, co może potencjalnie niekorzystnie wpływać na nastrój, libido czy gęstość mineralną kośćca.

Czy możemy „dbać” o układ hormonalny? Jeśli tak, to w jaki sposób?

Na stan układu hormonalnego ma wpływ styl życia, jaki prowadzimy. Bardzo ważne jest dbanie o pełnowartościową i zrównoważoną dietę dostarczającą wszystkich niezbędnych składników pokarmowych i witamin. Istotne jest również utrzymanie stabilnej prawidłowej masy ciała: gwałtowne tycie lub chudnięcie może wpływać na stan hormonów i powodować zaburzenia cyklu miesiączkowego. Ważne jest zapewnienie sobie odpowiedniej ilości snu i wypoczynku. Istotne jest unikanie nałogów – np. palenie papierosów stanowi czynnik przyśpieszający wystąpienie menopauzy o ok. 1,5 roku. Warto zadbać o regularny wysiłek fizyczny, ale bez nadmiernego przeciążenia organizmu. Ruch zmniejsza ryzyko wystąpienia przyboru masy ciała, zaburzeń lipidowych, chorób układu krążenia, osteoporozy. Aktywność fizyczna poprzez wzrost wydzielania endorfin wpływa korzystnie na samopoczucie i nastrój, zmniejsza poziom stresu, co przekłada się na ogólnie lepsze funkcjonowanie całego organizmu, w tym układu hormonalnego.

Lek. med. Joanna Ciołek – specjalista w zakresie endokrynologii oraz chorób wewnętrznych. Androlog kliniczny, członek Polskiego Towarzystwa Andrologicznego. Zajmuje się diagnostyką i leczeniem schorzeń endokrynologicznych ze szczególnym uwzględnieniem chorób tarczycy, przysadki mózgowej, nadnerczy, przytarczyc oraz innych gruczołów endokrynnych, osteoporozy, a także problemami związanymi z otyłością, zaburzeniami miesiączkowania, wypadaniem włosów, niedoborem testosteronu. Wykonuje badania ultrasonograficzne tarczycy.