Emocje – czym są, funkcje emocji, jak sobie z nimi radzić

Pomimo, że emocje należą do fundamentalnej podstawy w funkcjonowaniu ludzi, do tej pory nie ma ogólnie przyjętego konsensusu na temat tego, ile rodzajów emocji istnieje, jakie dokładnie pełnią role, skąd się wzięły i do czego tak na prawdę służą.

Co to są emocje?

Emocja jest złożonym stanem psychicznym, który obejmuje trzy odrębne elementy: subiektywne doświadczenie, reakcję fizjologiczną oraz reakcję behawioralną lub ekspresyjną. Nie jest to jednak ogólnie przyjęta definicja – różni filozofowie i naukowcy przyjmowali często skrajnie różne podejście do emocji na przestrzeni wieków.

Oprócz próby zdefiniowania, czym są emocje, badacze próbowali także zidentyfikować i sklasyfikować różne ich typy. Jeśli chodzi o rodzaje emocji to:

• W 1972 roku psycholog Paul Eckman zasugerował, że istnieje sześć podstawowych emocji, które są uniwersalne w kulturach ludzkich: strach, wstręt, złość, zaskoczenie, szczęście i smutek.
• W latach osiemdziesiątych Robert Plutchik wprowadził inny system klasyfikacji, zwany „kołem emocji”. Model ten pokazał, jak różne emocje można łączyć lub mieszać ze sobą, podobnie jak artysta miesza kolory podstawowe, aby uzyskać pochodne.
• W 1999 roku Eckman rozszerzył swoją listę o szereg innych emocji, w tym zażenowanie, podniecenie, pogardę, wstyd, dumę, satysfakcję i rozbawienie.

Plutchik zaproponował osiem głównych wymiarów emocjonalnych: szczęście vs. smutek, złość vs. strach, zaufanie vs. wstręt i zaskoczenie vs. oczekiwanie. Te emocje można następnie połączyć, aby stworzyć inne (takie jak szczęście + oczekiwanie = podniecenie).

Z czego składają się emocje?

Subiektywne doświadczenie

Chociaż eksperci uważają, że istnieje wiele podstawowych uniwersalnych emocji, których doświadczają ludzie na całym świecie, niezależnie od pochodzenia czy kultury, naukowcy uważają również, że doświadczanie emocji może być subiektywne. Chociaż istnieje wiele określeń na emocje, takie jak „zły”, „smutny” lub „szczęśliwy”, to własne doświadczenie tych emocji są znacznie bardziej wielowymiarowe, a więc subiektywne.

Nie zawsze też doświadcza się czystych form każdej emocji. Mieszane lub stonowane emocje związane z różnymi wydarzeniami lub sytuacjami są powszechne. W obliczu rozpoczęcia nowej pracy można czuć się zarówno podekscytowanym, jak i zdenerwowanym. Ta sama sytuacja może też wzbudzić różne emocje w różnych ludziach, a nawet w tym samym człowieku, w zależności np. czy był wcześniej smutny czy zdenerwowany.

Odpowiedź fizjologiczna

Wiele fizjologicznych reakcji, których doświadcza się podczas emocji, takich jak spocone dłonie lub przyspieszone bicie serca, jest regulowanych przez współczulny układ nerwowy, gałąź autonomicznego układu nerwowego.

Autonomiczny układ nerwowy kontroluje mimowolne reakcje organizmu, takie jak przepływ krwi i trawienie. Współczulny układ nerwowy jest odpowiedzialny za kontrolowanie reakcji organizmu. W obliczu zagrożenia te reakcje automatycznie przygotowują ciało do ucieczki przed niebezpieczeństwem lub stawienia czoła zagrożeniu. Podczas gdy wczesne badania fizjologii emocji skupiały się na tych odpowiedziach autonomicznych, nowsze badania skupiały się na roli mózgu w emocjach. Skany mózgu wykazały, że ciało migdałowate, część układu limbicznego, odgrywa ważną rolę w szczególności w emocjach i strachu.

Samo ciało migdałowate jest strukturą w kształcie migdała, która została powiązana ze stanami motywacyjnymi, takimi jak głód i pragnienie, a także pamięć i emocje. Naukowcy wykorzystali obrazowanie mózgu, aby wykazać, że kiedy ludziom pokazuje się groźne obrazy, aktywuje się ciało migdałowate. Wykazano również, że uszkodzenie ciała migdałowatego osłabia reakcję strachu.

Reakcja behawioralna

Reakcja behawioralna to każdy wyraz emocji, którym nie kieruje autonomiczny układ nerwowy.

Badania sugerują, że wiele zachowań jest uniwersalnych, takich jak uśmiech wskazujący na szczęście lub płaczy wskazujący na smutek. Normy społeczno-kulturowe również odgrywają rolę w sposobie wyrażania i interpretowania emocji.

Na przykład w Japonii ludzie mają tendencję do maskowania strachu lub obrzydzenia, gdy w pobliżu obecna jest osoba będąca autorytetem. Podobnie kultury zachodnie są bardziej skłonne do wyrażania negatywnych emocji zarówno, gdy osoba jest sama, jak i w obecności innych, podczas gdy kultury wschodnie, są bardziej skłonne do wyrażania ich w samotności.

Emocje podstawowe

Podjętych zostało wiele prób klasyfikacji emocji, ale żadna nie została powszechnie zaakceptowana. Paul Ekman wymienia sześć podstawowych emocji, wyrażanych przez uniwersalne zmiany mimiki twarzy, ale różniące się pod względem treści. Lista emocji podstawowych to:

• szczęście,
• złość,
• smutek,
• zaskoczenie,
• wstręt,
• strach.

Ekman oddzielił specyficzne dla danej kultury emocje wyrażane mową ciała od uniwersalnych wyrażenia emocjonalnych. Emocje podstawowe mogą mieć różną intensywność. Intensywne emocje wybiórczo zmniejszają percepcję i zaburzają inne procesy poznawcze, takie jak logiczne myślenie. Intensywność emocjonalna różni się w zależności od osoby.

Inny podział podstawowych emocji przedstawia Robert Plutchik, Jego model jest podobny do modelu Ekmana, ale dodatkowo zawiera akceptację i oczekiwanie. Używając pojęcia podstawowych emocji, Pluchik zdefiniował emocje, które są najniżej w hierarchii i nie może być dalej podzielone na bardziej elementarne uczucia.

Emocje dziecka

Kompetencje związane z emocjami różnią się w zależności od wieku. W różnych kulturach przejawiają się też w różny sposób. Kultura, w której dorastają dzieci, ma wpływ na intensywność i rodzaj wyrażanych emocji. W szczególności wyrażanie i rozumienie emocji może różnić się u dzieci w zależności od sposobu, w jaki dzieci są socjalizowane, obecności zabawek, bliskości z postaciami rodziców i kontekstów sytuacyjnych.

Nie wszystkie emocje pojawiają się w tym samym czasie. Emocje podstawowe pojawiają się w pierwszym roku, natomiast pozostałe zwykle pod koniec drugiego roku życia. Samoświadomość dzieci nabywają w wieku około dwóch lat, a zasady przekazywane przez otoczenie wpływają na samoświadome emocje, takie jak zakłopotanie.

Oprócz czynników środowiskowych na kompetencje emocjonalne wpływa również osobowość dziecka, w tym rozwój poznawczy, temperament i zachowania związane z podejściem/wycofaniem. Podejście odnosi się do zachowań i mimiki, które kierują dziecko w stronę bodźców. Wycofanie odnosi się do zachowań, które odciągają dziecko od bodźców. Emocje związane z podejściem (tj. zainteresowanie, uśmiech, radość i złość) są związane z pozytywnymi aspektami rozwoju, takimi jak wysiłek w przypadku napotkania niewielkich trudności i rozwijają kompetencje emocjonalne u dzieci. Z kolei wyrażanie emocji związanych z wycofaniem (tj. smutku i strachu), w obliczu negatywnych wydarzeń, jest zazwyczaj odpowiedzią na negatywne bodźce, których dziecko nie może kontrolować (np. głośny, nieprzyjemny dźwięk).

Emocje odgrywają ważną rolę w początkach psychopatologii w dzieciństwie. Dzieci z historią negatywnych doświadczeń społecznych, takich jak maltretowanie, mają tendencję do nadmiernej czujności w przypadku rozpoznania zagrożenia. W związku z tym przejawiają lęk oraz zachowania agresywne jako sposób samoobrony.

Funkcje emocji

Emocje pomagają działać szybko z minimalną świadomością

Emocje to systemy szybkiego przetwarzania informacji, które pomagają działać przy minimalnej świadomej interwencji poznawczej. Gdyby ludzie nie mieli emocji, nie mogliby podejmować szybkich decyzji dotyczących tego, czy zaatakować, bronić się, uciekać, opiekować się innymi.

Na przykład zjedzenie zepsutego pożywienia ma negatywne konsekwencje dla zdrowia człowieka. Emocja wstrętu pomaga jednak natychmiast podjąć działanie. Ta reakcja ma charakter adaptacyjny, ponieważ ostatecznie pomaga w przetrwaniu i pozwala działać natychmiast, bez większego zastanowienia.

Emocje przygotowują ciało do natychmiastowego działania

Emocje przygotowują do reakcji. Wyzwolone emocje koordynują systemy, takie jak percepcja, uwaga, wnioskowanie, uczenie się, pamięć, wybór celu, priorytety motywacyjne, reakcje fizjologiczne, zachowania motoryczne i podejmowanie decyzji behawioralnych. Emocje jednocześnie aktywują pewne układy i dezaktywują inne, aby zapobiec chaosowi konkurencyjnych systemów działających w tym samym czasie, co pozwala na skoordynowane reakcje na bodźce środowiskowe. Na przykład, kiedy ktoś czuje strach, ciało chwilowo wyłącza niepotrzebne procesy trawienne, co powoduje zmniejszenie ilości śliny (suchość w ustach); pole widzenia rozszerza się; przygotowując organizm do ucieczki.

Emocje wpływają na myśli

Emocje są również powiązane z myślami i wspomnieniami. Wspomnienia to nie tylko fakty zakodowane w mózgu; są one zabarwione emocjami odczuwanymi w stosunku do wspomnienia. Emocje służą jako uczuciowa podstawa wielu postaw, wartości i przekonań, które ludzie mają na temat świata.

Emocje motywują przyszłe zachowania

Ponieważ emocje przygotowują organizm do natychmiastowego działania, wpływają na myśli i dają się odczuć, są ważnymi motywatorami przyszłych zachowań. Większość ludzi stara się doświadczyć uczucia satysfakcji, radości, dumy lub triumfu ze swoich osiągnięć. Jednocześnie unika się silnych negatywnych uczuć, które wiążą się z dyskomfortem.

Interpersonalne funkcje emocji

Emocje mogą działać jako sygnały dla naszych przyjaciół i partnerów, przekazując informacje o jakości relacji. Są wyrażane zarówno werbalnie za pomocą słów, jak i niewerbalnie poprzez mimikę twarzy, głosy, gesty, pozycje ciała i ruchy. Ludzie nieustannie wyrażają emocje podczas interakcji z innymi, a inni mogą rzetelnie ocenić te wyrażenia emocjonalne; w ten sposób emocje mają wartość sygnalizacyjną dla innych i wpływają na innych oraz interakcje społeczne.

Wyrażenia emocjonalne ułatwiają wywołanie określonych zachowań u innych

Ponieważ emocje są uniwersalnym sygnałem społecznym, zawierają one nie tylko znaczenie dotyczące stanu psychicznego osoby wyrażającej ekspresję, ale także intencji i późniejszego zachowania tej osoby. Ta informacja wpływa na to, co prawdopodobnie zrobi postrzegający. Na przykład ludzie obserwujący przerażone twarze są bardziej skłonni do wywoływania zachowań związanych z podejściem do innej osoby, podczas gdy ci, którzy obserwują gniewne twarze, częściej angażują zachowania związane z unikaniem.

Jak radzić sobie z emocjami?

Hamowanie emocji można podzielić na prawidłowe i patologiczne. Prawidłowe hamowanie emocji następuje, gdy emocje stają się problemem mogącym rzutować na życie danej osoby lub jej związki z innymi. Nieprawidłowe emocje to na przykład nadmierna agresja czy zaburzenia lękowe. Odwrotną sytuacją jest hamowanie uczuć, które są uważane za prawidłowe, np. problemy z przywiązaniem się, z wyrażaniem smutku, strachu w sytuacjach, w której te emocje powinny znaleźć ujście.

Jak panować nad emocjami? W przypadku zaburzeń chorobowych związanych bezpośrednio z emocjami, np. zaburzeń lękowych, odpowiednim krokiem jest podjęcie farmakoterapii lub/oraz psychoterapii.

Źródła:

1. Ekman, P. (1999). „Basic Emotions”. In: T. Dalgleish and M. Power (Eds.). Handbook of Cognition and Emotion. John Wiley & Sons Ltd, Sussex, UK:.
2. LeDoux, J.E. (1986). The neurobiology of emotion. Chap. 15 in J.E. LeDoux & W. Hirst (Eds.) Mind and Brain: dialogues in cognitive neuroscience. New York: Cambridge.
3. Scherer, K (2005). „What are emotions and how can they be measured?” (PDF). Social Science Information. 44 (4): 695–729.